تعاريف و جلوه های تازه مهدويت در جمهوری اسلامی
• دسته: از اهل قلم٬ درباره سروشجمشيد برزگر
 جمشيد برزگر |
|
در سال های اخير، رواج کم سابقه و پردامنه تلقی های خاص از مساله انتظار و ظهور امام زمان چه در عرصه نظر و در چه حوزه عمل در سطوح وسيعی نمود يافته است و همين امر موجب شده که بسياری از اين باورها از سوی طيفی از روحانيت شيعه، خرافه و گرايش به آنها تحجر قلمداد شود
|
ايمان به ظهور يک منجی در دوره های تاريخی گوناگون و به ويژه در آخرالزمان، تنها محدود به اسلام نيست؛ اديان مختلف هر يک ظهور منجی يا منجيانی را نويد داده اند که در چه شرايطی ويژه ظهور می کنند تا سامانی تازه و البته نهايی به دين و دنيا بخشند.
در اين ميان، انديشه مهدويت و انتظار ظهور دوازدهمين امام شيعيان که بر پايه آموزه های دينی و باور پيروانش، اکنون غايب از نظرهاست، اصلی اساسی و بنيادين در تشيع به شمار می رود.
با اين همه، اعتقاد به امام زمان و انتظار ظهور وی، تنها محور مشترکی بين پيروان چنين انديشه ای بوده و در گذر زمان، قرائت ها و تفاسير گوناگونی از آن به دست داده شده و در موارد متعددی، کسانی مدعی ارتباط با امام زمان، به خواب ديدن او يا داشتن رسالتی خاص در اين زمينه شده اند.
هرچند، جريان غالبی که تفسير و ارائه احکام دينی را بر عهده داشته، غالباً در برابر چنين سخنانی مواضعی انتقادی اتخاذ کرده است.
اگرچه مسئله مهدويت، همواره موضوعی بحث برانگيز و جنجالی بوده، به نظر می رسد که پس از استقرار جمهوری اسلامی و به ويژه در دو دهه گذشته، تلقی های رايج در مورد امام زمان، توسل به او و در نهايت زمان ظهور و ويژگی ها و وظايف مؤمنان در قبال وی دستخوش تغييراتی قابل توجه شده است.
مسجد جمکران در نزديکی قم را می توان مظهر عينی اين تحولات دانست.
در سال های اخير اقبال از اين مسجد به طور فزاينده ای رو به افزايش بوده اما اين رونق با انتقاداتی نيز همراه بوده است.
شدت اين انتقادها تا آنجا بود که محراب و شيشه ای مزين به چراغی سبز برای زيارت زائران، پس از مدتی برداشته شد.
|
در ساختاری که دين و سياست، عين هم و دو روی يک سکه تلقی می شوند، در هم آميختن باورهای مذهبی و رويدادها و مسايل سياسی، اگرچه امری گريزناپذير و غيرقابل اجتناب خواهد بود اما در عين حال می تواند پيامدهای پيش بينی ناشده ای نيز به همراه داشته باشد
|
با اين همه، چاهی که زائران عريضه های خود را در آن می اندازند، همچنان پذيرای هزاران نامه ای است که روزانه و به ويژه سه شنبه شب ها برای رسيدن به دست امام زمان به داخل آن انداخته می شود.
مسجد جمکران تا پيش از انقلاب مسجدی کوچک و کم رونق بود و گفته شده که باورهای مربوط به آن را اکثريت علمای دينی به رسميت نشناخته اند، با اين همه، مسجد جمکران اکنون موقعيتی منحصر به فرد پيدا کرده و يکی از شلوغ ترين مکانهای مذهبی در ايران است.
یه هر روی، رويکردهای تازه به مسئله امام زمان، اکنون تنها بحثی نيست که در سطح جامعه يا محافل مذهبی ايران مطرح باشد و دامنه آن به طور روشن و تأثيرگذاری به حوزه سياست نيز کشيده شده و به نوعی صف آرايی بين حاميان قرائت هايی متفاوت از مهدويت انجاميده است.
در حقيقت، در سال های اخير، رواج کم سابقه و پردامنه تلقی های خاص از مسئله انتظار و ظهور امام زمان، چه در عرصه نظر و در چه حوزه عمل در سطوح وسيعی نمود يافته است و همين امر موجب شده که طيفی از روحانيت شيعه بسياری از اين باورها را خرافه و گرايش به آنها را تحجر قلمداد کنند.
مراجع شيعی گرايش هايی را که به طور خاص معطوف به مسئله امام زمان و برجسته کردن وی حتی بيرون از چارچوب های رايج شرعی و فقهی اند، به رسميت نمی شناسند.
|
شماری از منتقدان رويکردهای تازه گسترش يافته در مورد مهدويت، سياست و حکومت جمهوری اسلامی را مسبب رواج اين باورها می دانند و تاکيد می کنند که پيامد چنين امری، در نهايت سست شدن ايمان و باور مذهبی مردم خواهد بود و آنچه زيان می بيند چيزی جز جايگاه مذهب در جامعه نيست
|
اگرچه عمدتاً گروهی از روحانيون و دين باورانی که به نوانديشان دينی معروف شده اند هستند که چنين رفتار و گفتاری را مصداق خرافه و تحجر می دانند، اما در اين زمينه، گاه از همراهی شماری از روحانيون بلندپايه سنت گرا نيز برخوردار بوده اند.
با وجود اين، حتی چنين منتقدانی نه تنها در اصل باورها و اعتقادات مربوط به امام زمان و ظهور او ترديدی به خود راه نمی دهند، بلکه اساساً بسياری از انديشه های خويش را بر مفهوم امامت و غيبت امام دوازدهم شيعيان استوار کرده اند.
از اين رو، اصطلاحاتی نظير خرافه و تحجر تنها می توانند بيانگر مفاهيمی کلی باشند که در نهايت، رفتار و آدابی خاص در زمانی مشخص را مورد نکوهش قرار می دهد و به همين دليل می توانند به طور چشمگيری از شرايط روز تأثير پذيرند.
شماری از منتقدان رويکردهای تازه گسترش يافته در مورد مهدويت، سياست و حکومت جمهوری اسلامی را مسبب رواج اين باورها می دانند و تأکيد می کنند که پيامد چنين امری، در نهايت سست شدن ايمان و باور مذهبی مردم خواهد بود و آنچه زيان می بيند چيزی جز جايگاه مذهب در جامعه نيست.
با اين همه، برخی ديگر از صاحب نظران، از زاويه ای ديگر به موضوع نگاه می کنند و سخن از آن می گويند که رواج و گسترش آنچه اکنون در ايران شاهد آنيم، پيامدی جز تقويت بنيادگرايی شيعی ندارد.
در تاريخ معاصر ايران، انجمن حجتيه به دليل برخورداری از سازمانيافتگی قابل توجه، نقشی عمده در تعيين رويکردها به مسئله ظهور امام زمان داشته است، با وجود اين به نظر می رسد که اکنون طيف ديگری که حضوری پررنگ در عرصه سياست نيز دارد و از پشتوانه ها و امکانات قابل توجهی برخوردار است ، داعيه دار اصلی اين بحث شده باشد.
همين موضوع، موجب آميختگی بسيار قرائت های خاص از باوری مذهبی با سياست و مجادلات سياسی چه در ساختار قدرت و در سطح جامعه شده است.
در سال های اخير و به طور مشخص از دومين دوره انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا در سال 1381 به اين سو، طيفی خاص از نيروهای سياسی با گرايش ها و قرائت های خاص از باورهای شيعی توانست حضوری علنی تر در حوزه قدرت بيابد و در فاصله سه سال، قوه مقننه و مجريه را در اختيار خود بگيرد.
اين نيروهای تازه به ميدان آمده که عمدتاً سابقه حضور در نهادهای امنيتی، اطلاعاتی و نظامی را در کارنامه خود دارند، آشکارا اقدامات و اظهارات خويش را در راستای فراهم ساختن زمينه های ظهور امام زمان قلمداد می کنند.
|
رو يارويی طيف های مختلف مراجع و گروه های مذهبی و اختلاف نظر آنان بر سر مفاهيم دينی و تفسير اين مفاهيم، دست کم می تواند اين موضوع را تثبيت کند که امور قدسی و شرعی حتی نزد دينمداران، تعبيری يگانه و غايی ندارند و اعتبار هر تفسير، به پيروان آن محدود می ماند
|
با استناد به اين پيشنيه و نيز عملکرد حکومت، برخی تأکيد می کنند که حکومت خود منشأ جريانی است که تلقی های خاص از باور مهدويت را در جامعه رواج می دهد.
پس از انتخابات مجلس هفتم و در اوج مجادلات و منازعات جناحی، علی مشکينی، رئيس مجلس خبرگان رهبری سخن از آن گفت که مجلس هفتم از کسانی شکل گرفته که نامشان در آستانه انتخابات در فهرستی به تصويب و تأييد امام زمان رسيده بود.
اين اظهارات در آن هنگام جنجالی بزرگ در جامعه، حکومت و حوزه های علميه برانگيخت اما به رغم همه انتقادها، چهره های سرشناس سياسی و مذهبی جناحی که خود را اصولگرا می خواند اظهاراتی از اين دست را که به ويژه به دنبال پيروزی محمود احمدی نژاد، ابعاد تازه ای به خود گرفته است همچنان مطرح می کنند.
حضور آقای احمدی نژاد در مسجد جمکران، اختصاص بودجه ای قابل توجه به اين مسجد در نخستين روزهای رياست جمهوری وی، ايجاد خبرگزاری های ويژه برای پوشش اخبار مربوط به مهدويت و رواج زمزمه هايی مبنی بر امضای ميثاقنامه ای بين هيئت وزيران و امام زمان از جمله نشانه هايی اند که رويکردهای دولتمردان جديد جمهوری اسلامی را نمايان ساخته اند.
اگرچه خبر امضای ميثاقنامه هيئت وزيران با امام زمان و انداختن آن در چاه مسجد جمکران در بيانيه کوتاه روابط عمومی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تکذيب شد اما حتی برخی از نمايندگان وابسته به جناح اصولگرا در مجلس هفتم هم نسبت به آن واکنش نشان دادند.
|
در سال های اخير و به طور مشخص از دومين دوره انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا در سال 1381 به اين سو، طيفی خاص از نيروهای سياسی، با گرايش ها و قرائت های خاص از باورهای شيعی توانستند حضوری علنی تر در حوزه قدرت بيابند و در فاصله سه سال، قوه مقننه و مجريه را در اختيار خود بگيرند
|
از سوی ديگر، استقبال روزنامه ها و چهره های نزديک به اصولگرايان از سخنرانی محمود احمدی نژاد در سازمان ملل متحد، به ويژه متوجه اين موضوع بود که وی برای نخستين بار توانسته نام امام زمان را در نشست مجمع عمومی سازمان ملل بر زبان جاری کند.
اصولگرايان از اين مساله به عنوان توفيقی بزرگ ياد کردند و به انتقادهايی که از لحن و مضمون سخنان رئيس جمهوری برای حل و فصل بحران پرونده فعاليت اتمی جمهوری اسلامی صورت گرفته بود، اعتنايی نکردند.
از همين روست که برخی، خاستگاه رويکرد دولت جديد را عمدتاً در شرايط و معادلات سياسی جست و جو می کنند و بين باورهای مذهبی و رويکردهای سياسی حکومت پيوند برقرار می کنند.
به هر روی، در ساختاری که دين و سياست، عين هم و دو روی يک سکه تلقی می شوند، در هم آميختن باورهای مذهبی و رويدادها و مسائل سياسی، اگرچه امری گريزناپذير و غيرقابل اجتناب خواهد بود، اما در عين حال می تواند پيامدهای پيش بينی ناشده ای را نيز به همراه داشته باشد.
از سوی ديگر، رويارويی طيف های مختلف مراجع و گروه های مذهبی و اختلاف نظر آنان بر سر مفاهيم دينی و تفسير اين مفاهيم، دست کم می تواند اين موضوع را تثبيت کند که امور قدسی و شرعی حتی نزد دينمداران، تعبيری يگانه و غايی ندارند و اعتبار هر تفسير، به پيروان آن محدود می ماند.
