سلسله نشست‌هاي «تحليل نظريۀ رؤياهاي رسولانه»: منزلت متن در نظریه رویاهای رسولانه
• دسته: درباره سروش
گزارش جلسه پنجم از «سلسله نشست های تحلیل نظریه رویاهای رسولانه»
دوشنبه 25 مرداد 1395، باشگاه اندیشه
عنوان: منزلت متن در نظریه رویاهای رسولانه
سخنران: دکتر امیر مازیار، عضو هیات علمی دانشگاه هنر، رشته فلسفه هنر
****
نظریه رویاهای رسولانه سه ضلع یا سه بعد اصلی دارد:
یکم.رویا درمقام منشاء متن
دوم.کلام رویایی درمقام سرشت متن
سوم.رویابینی یا خوابگزاری در مقام شیوه مواجهه با متن
نظریه رویاها در هر سه بعد مخالف آموزه های الهیات معمول و رایج درباره متن مقدس است .دلیل این مخالفت به تصریح نویسنده
نامعقول و ناموجه بودن آموزه های الهیات معمول در این باب است . از آغاز تفکر عقلانی در اسلام و شکل گرفتن دانشهایی همچون
کلام و فلسفه عالمان اسلامی دل مشغول حل دشواریهای این تصویر از وحی بودند و دیدگاههای بدیلی در این باب ارائه کردند.نظریه
“وحی به مثابه کلام مخیل”در فلسفه اسلامی که نخست از جانب فارابی طرح شد و تا فلسفه ملاصدرا مطلوب ترین الگو برای فهم
فرایند وحی و تبیین چیستی متن مقدس تلقی می شده از پخته ترین و پرورده ترین این تلاشها بوده است.می توان آموزه الهیات
ارتودکس،نظریه کلام مخیل فیلسوفان مسلمان و نظریه رویاهای رسولانه را درباب سه موضوع منشا متن ،سرشت متن و چگونگی
مواجهه یا تفسیر متن چنین شرح داد:
منشا متن
در نظریه ارتودکس متن مقدس حاصل تکلم مستقیم یا غیر مستقیم خداوند با شخصی برگزیده است و پیامبر بی دخل و تصرفی از
جانب خود آنها را به آدمیان منتقل کرده است.منشا الهی متن و وساطت معصومانه پیامبر که کلام خداوند را صرفا انتقال داده است
مبنای حجیت و اعتبار متن محسوب میشود.اما در تفکر عقلانی اسلام از ابتدا فهم این پدیده دشوار بود که چگونه خداوند یا هر موجود
غیر مادی دیگری می تواند تکلم کند و سخن گفتن خداوند غیر مادی تغییر ناپذیر و بری از زمان و مکان را با بشر مادی و واقع در
زمان و مکان چگونه باید تبیین کرد .نظریه کلام مخیل فیلسوفان مسلمان برای حل این مشکل به پدیده خواب متوسل می شد و وحی
را خوابی در بیداری میدانست.در این خواب قوه تخیل پیامبر بر حقایق عقلی مکشوف بر او صورت مادی و محسوس می افکند و این
حقایق را به شکل خیالین در می آورد که در آن پیامبر یا مناظر و وقایعی را مشاهده میکند یا اقوال و اصواتی را میشنود.
صورت یافتن خیالین این رویاها ارتباط مستقیمی با شخصیت و حافظه پیامبر دارد .در نتیجه کل فرایند وحی حاصل صعود روح
پیامبر به عالم عقلی حقایق و نزول خیالین آنها در قوه خیال پیامبر است و القاء کلامی از جانب خداوند یا هیچ موجود برتری به
معنای ظاهری کلمه در کار نیست.نظریه رویاها که در آن منشا متن رویاهای پیامبر دانسته شده و فاعل وحی نفس پیامبر خوانده شده
نزدیکی بسیار با نگاه فیلسوفان مسلمان به ویژه فارابی و ابن سینا دارد.در اینجا هم منشا متن رویاست گرچه مبادی متافیزیکی
فیلسوفان درباب خواب ضرورتا پذیرفته نشده است.
سرشت متن
در الهیات ارتودکس کتاب مقدس حقایقی برآمده از علم خداست .خداوند دانای کلی است که با توجه به جهل و نقص بشر حقایق لازم
برای سعادت او را برایش فروفرستاده است.در این تصویر قرآن کتاب حقایق و حاوی آموزه های صدق و کذب پذیر درباره جهان و
واقعیت است .فیلسوفان مسلمان نمیتوانستند چنین تصویری از متن را بپذیرند .چرا که صورت ظاهر بسیاری از عبارت وارد شده در
متن با دانسته های عقلی آنان سازگار نبود. تصویر قران از خداوند ،توحید ،چگونگی آفرینش عالم ،نسبت خدا و جهان و معاد و
قیامت و مسایل ریز و درشت دیگر با آموزه ها و عقاید فلسفی آنان سازگار نبود.به همین جهت آنان همسو با نظریه شان درباب منشا
متن سرشت متن را نیز “کلام خیالین”در مقابل کلام عقلی و علمی معرفی کردند که در شکل ظاهری فاقد حجیت است و همچون
مدعیات علمی و عقلی صدق و کذب پذیر نیست.در نظریه رویاها نیز از کلام رویایی سخن رفته است .اما باید توجه داشت که در
نظریه رویاها با درمیان آمدن مفهوم “استعاره” به عنوان جوهر زبان رویایی و تلقی خاص صاحب نظریه از آن عمق و جهتی به
کلام رویایی داده شده است که در نظریه کلام مخیل وجود نداشته است.رکن رکین نظریه رویاها را باید تبیین زبان رویا به مثابه زبان
استعاره دانست که بحث از زبان قرآن و زبان دین و متن مقدس را به قلمروهای فلسفه زبان ،فلسفه شعر و فلسفه هنر میکشاند و باب
بسیاری از مباحث جدی و جدید را درباب متن قرآن و زبان دین میگشاید.اصلی ترین ویژگی این زبان استعاری در این است که اگر
چه در آن نوعی مجازگویی اتفاق افتاده است و زبان حقیقی در کار نیست اما زبان استعاره و رویا قابل ترجمه به زبان دیگری نیست
و با تاویل یا تفسیر معمول که دقیقا در پی این ترجمه ها هستند به درک زبان استعاره نمیتوان رسید. استعاره و شعر صرفا آرایه و
تزیین کلام نیستند بلکه کاربردی مستقل و ممتاز از زبانند که معنای خاص خود را منتقل میکنند. زبان قرآن هم از جنس زبان
استعاره و شعر و آثار هنری است که ترجمه ناپذیرند و صورت بیان و ظاهر و فرم در آنها کمال اهمیت را داراست و جایگزین
ناپذیر است. صاحب نظریه برای درک استعاره و معنای استعاری به فیلسوفانی چون دیویدسون و نیچه ارجاع داده است و همچنان
میتوان به آرای بسیاری از فیلسوفان جدید در قلمرو فلسفه شعر و هنر خصوصا در سنت اروپایی برای فهم کارکرد خاص زبان
شعرو استعاره رجوع کرد.
نحوه مواجهه با متن
در الهیات ارتودکس باید به گونه ای به “تفسیر “متن دست می یازیدیم که بتوانیم از آن عقاید واعمال صحیح را استتباط کنیم. در نظر
فیلسوفان مسلمان دست کم در قلمرو باورهای خداشناسانه و جهان شناسانه و انسانشناسانه و معادشناسانه با تفسیر معمول نمیتوان
عقاید صحیح را از متن مقدس استتباط کرد چرا که در اینجا کلام مخیل و مجازی به کار رفته است.در حوزه عقاید باید دست به
“تاویل “زد یعنی از ظاهر کلام عبور کرد و کلام مخیل را به کلام معقول تبدیل کرد.به این ترتیب عقاید دینی تبدیل به عقاید فلسفی
می شوند و به عبارتی دین تبدیل به فلسفه می شود.در نظر فیلسوفان مسلمان به ویژه مشاییان کارکرد کلام خیالین دینی در صورت
ظاهر خودش اثرگذاری در نفوس عامه خلایق برای ایجاد شوق به کسب سعادت و برانگیختن نفرت از درافتادن در شقاوت بوده
است.در نظریه رویاها شیوه مواجهه با متن کاملا متفاوت است.صاحب نظریه از خوابگزاری و تعبیر خواب صحبت کرده است که
میتواند به شیوه های گوناگون انجام گیرد .اما میتوان در جنب خوابگزاری و با استناد به خود مقالات رویاهای رسولانه و دیدگاه
صاحب نظریه درباره کلام رویایی و استعاری از امر دیگری به نام “خوابگردی”سخن گفت.خواب گردی یعنی حضور در عالم
رویاها. گفته شد که استعاره و شعر و هنر ترجمه ناپذیر اند .بهره مندی از شعر و هنر و استعاره با گذر کردن از ظاهر آنها یا تفسیر
و تاویل آنها اتفاق نمی افتد بلکه دقیقا با زیستن در متن زبان استعاره و جهان شعر ما به درک آنها میرسیم .زبان استعاره زیستنی
است و حاصل آن تبدل وجودی مخاطب آن در مواجهه با آن است.فیلسوفان مسلمان که خیال را فروتر از عقل میدانستند کارکردی
محدود برای کلام خیالین قرآن قائل بودند.اما در نظریه رویاهای رسولانه زبان رویایی زبانی متفاوت از زبان عقل و حتا برتر از آن
است . کلام رویایی پیامبر کاری را انجام میدهد که کلام فلسفی و علمی انجام نمیدهد . در نهایت باید گفت ما همانقدر به زبان بیداری
نیاز داریم که به زبان خواب و همانقدر به علم که به دین و این هر دو راههای مکملی اند برای درک حقیقت و وصول به آن. وحی
و انزال کتاب و سرشت متن مقدس تاکنون در پرتو علم و متافیزیک درک شده اند اما اکنون میتوان از دریچه فلسفه شعر و فلسفه
هنر نیز آن ها را تبیین و توجیه کرد.
مدیر محترم سایت:
پس از عرض سلام، جسارتا می خواستم از محضر پدر جویا شوید احتمال اینکه تا افق ۱۴۰۰( یعنی ۵ سال بعد) قسمت آخر مقاله رویاها منتشر شود وجود دارد یا خیر…..؟
زیاده عرضی نیست.