فلسفه تحلیلی چیست؟

• دسته: از اهل قلم

سروش دباغ

مفهوم فلسفۀ تحلیلی متضمن چه معنایی است ؟ وجه تمایز آن با دیگر نحله های فلسفی چیست ؟ چه مؤلفه ها و شاخص هایی بیانگر این نحوه از فلسفیدن است ؟ آبای بزرگ این نحلۀ فلسفی چه کسانی هستند ؟
پرسش هایی از این دست موضوع این سلسله مقالات است. مبنای این نوشتارها، کتاب «فلسفه تحلیلی چیست ؟» نوشته هانس یوهان گلاک است که در سال 2008 منتشر شده. با مد نظر قرار دادن نحوه تقریر مطالب و چگونگی ورود و خروج گلاک به مباحث در چهار فصل نخست کتاب، به بررسی کلی فلسفۀ تحلیلی و تاریخ آن پرداخته و می کوشم به پرسش هایی در باب چگونگی پیدایی این نحله فلسفی پاسخ گویم؛ این که این نحلۀ فلسفی از کجا آغاز شده و تا کنون چه نظراتی درباره حدود و ثغور آن بیان شده و به بحث گذاشته شده است.
تا به حال دربارۀ قلمرو فلسفه تحلیلی بحث های زیادی انجام شده و اختلافات فراوانی درباره آن وجود دارد. برخی با یک نگاه تاریخی به بررسی حدود فلسفۀ تحلیلی می پردازند، برخی به لحاظ موضوعی فلسفه تحلیلی را از سایر فلسفه ها جدا می کنند، برخی روش فلسفه ورزی در این نحله را باعث تمایز آن با دیگر فلسفه ها می دانند و برخی می کوشند حدود و ثغور آن را در تقابل با فلسفۀ قاره ای توضیح دهند. در ادامه فلسفه تحلیلی از تمام این جنبه ها مورد بررسی قرار می گیرد.
آنچه موسوم به فلسفه تحلیلی است قدمتی در حدود صد و بیست سال دارد. اما تاریخ فلسفه تحلیلی تنها در دو دهۀ اخیر مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. مهم ترین کتابی که در این حوزه نوشته شده، کتاب «سرچشمه های فلسفه تحلیلی» نوشته مایکل دامت است. دامت در این کتاب سعی می کند ریشه های فلسفه تحلیلی را بیابد و نشان دهد که فلسفه تحلیلی از کجا آغاز شده است.
باید توجه داشت که فلسفه تحلیلی یک رشته نیست، یک رویکرد است. به این معنا که یک نگاه کلان دربارۀ مسائل فلسفی است که ذیل آن می توان به مسائل مختلف نگریست. می توان با رویکرد تحلیلی به دین، اخلاق، تاریخ، زبان، هنر و … نگریست که حاصل آن فلسفه دینِ تحلیلی، فلسفه اخلاقِ تحلیلی، فلسفه تاریخِ تحلیلی، فلسفه زبانِ تحلیلی، فلسفه هنرِ تحلیلی و … است.
از جمله اشکالاتی که منتقدان به فلسفه تحلیلی وارد می دانند، غیر تاریخی و غیر سیاسی بودن رویکرد فیلسوفان تحلیلی است. غیر تاریخی بودن بدین معناست که عموم فیلسوفان تحلیلی به سابقۀ موضوع مورد بحث خود بی توجه اند. از نظر بسیاری از فیلسوفان قاره ای، فلسفه هم عنان با تاریخ فلسفه است و فلسفه تحلیلی متهم به عدم عنایت به صبغه تاریخیِ مباحث فلسفی می شود. به عنوان مثال وقتی فیلسوفان تحلیلی درباره معرفت، ارزش، معناداری و … از منظر فلسفی بحث می کنند نیازی به بررسی تبار بحث مورد نظر نمی بینند. به عبارت دیگر این منتقدین بر این باورند که فیلسوفان تحلیلی نگاه تاریخی به موضوع مورد بحث را قوام بخش یک بحث فلسفی نمی دانند. در عین حال، با ارائه مثال های نقضی مثل کتاب «سرچشمه های فلسفه تحلیلی» که با نگاهی تاریخی به بررسی فلسفه تحلیلی می پردازد، می توان به این انتقاد پاسخ گفت. خوشبختانه، در ده سال گذشته کتاب های متعددی دربارۀ سیر تاریخی فلسفه تحلیلی نگاشته شده است.
البته در مقام جدل، فیلسوفان تحلیلی ادعا کرده اند که فیلسوفان قاره ای نیز عنایت چندانی به تاریخ نداشته اند. به عنوان مثال، صد سال از پی افکنیِ منطق جدید و نقش آن در ایجاد تحولاتی مهم در فلسفه معصر می گذرد، با وجود این فیلسوفان قاره ای در آثار خود هیچ توجه و یا اشاره ای به منطق جدید و تاریخ تحولات آن ندارند. در فلسفۀ زبان و ذهن نیز تحولات بسیاری رخ داده است که فیلسوفان قاره ای عنایت چندانی به آنها ندارند. بنا بر رأی فیلسوفان تحلیلی، اگر فیلسوفان قاره ای در تطور اندیشه های فلسفی نقشی اساسی برای تاریخ قائلند، نمی توانند و نباید تحولات تاریخی را نادیده بگیرند.
انتقاد دوم به فلسفه تحلیلی غیر سیاسی بودن آن است. یعنی علی الاصول فیلسوفان تحلیلی دغدغه های سیاسی – اجتماعی چندانی ندارند. راسل به عنوان یکی ازآبای فلسفه تحلیلی، خود مثال نقضی برای این ادعاست. وی هم دغدغه سیاست داشت و هم فعال سیاسی بود. فرگه نیز از جمله آبای فلسفه تحلیلی است که دغدغه های سیاسی – اجتماعی پررنگی داشته است.

حدود و ثغور فلسفه تحلیلی
فیلسوفان مختلف در این باره اختلاف نظر دارند. برای نمونه دامت در کتاب «سرچشمه های فلسفه تحلیلی»، این فلسفه را فلسفه ای پسافرگه ای تعریف می کند، به این معنا که با آثار فرگه این فلسفه آغاز می گردد. بر اساس این رای فلسفه تحلیلی، قدمتی صد ساله دارد و حدودا از 1880 آغاز شده است. فرگه کار فلسفه را تحلیل مفاهیم می دانست. اگر این رای را بپذیریم، این پرسش مطرح می شود که آیا چنین رویکردی پیش از فرگه وجود نداشته است ؟ آیا تحلیل مفهومی مربوط به همین صد سال است ؟ آیا نمی توان پژوهش های فلسفی سقراط درباره واکاوی مفهوم عدالت، خوبی، خیر و … یا روش دیالکتیکی وی را نوعی تحلیل مفهومی دانست ؟ اگر تحلیل مفاهیم شرط لازم و مقوم فلسفه تحلیلی است، آیا می توان فیلسوفانی را که بیرون از این صد سال به چنین کاری اشتغال ورزیده اند فیلسوف تحلیلی دانست ؟
در این میان برخی فلاسفه قائل به چنین تفکیکی نیستند. ایر ، از اعضای حلقه وین، این تقسیم بندی ها را سطحی می داند و معتقد است بیش از یک نوع فلسفیدن وجود ندارد و آن هم استفاده از استدلال و برهان و منطق است.
برخی سعی کرده اند حدود و ثغور فلسفه تحلیلی را بر اساس کشورهایی که این سنت در آنها بیشتر رواج دارد، مشخص کنند. بر اساس تعریف مبتنی بر جغرافیا، فلسفه تحلیلی به فلسفه انگلوساکسون یا انگلو امریکن معروف است. البته این تقسیم بندی جغرافیایی امروز دیگر معتبر نیست زیرا برخی از فیلسوفان تحلیلی در کشورهای دیگری غیر از انگلیس و آمریکا زندگی می کنند؛ در انگلیس و امریکا نیز کسانی به فلسفه قاره ای می پردازند. بنابراین، تقسیم بندی جغرافیایی نیز معیار دقیقی برای تفکیک فلسفه تحلیلی از فلسفه قاره ای به حساب نمی آید.
گروهی سعی کرده اند با برشمردن موضوع ها و ایده های فلسفی تحلیلی تمایز این فلسفه را با دیگر رویکرد های فلسفی نشان دهند.اما آیا ماهیت موضوع ها و ایده هایی که فیلسوفان تحلیلی به آن می پردازند، با فیلسوفان قاره ای متفاوت است؟ به عنوان مثال با وجود این که در آغاز پیدایی فلسفه تحلیلی بحث از متافیزیک جایگاه چندانی نداشت و به نظر برخی از فیلسوفان تحلیلی گزاره های متافیزیکی بی معنا بودند، از دهه 1960 به بعد احیای متافیزیک در دستور کار فیلسوفان تحلیلی قرار می گرد.بنابراین نمی توان دوری گزینی و رد متافیزیک را یکی از مقومات فلسفه تحلیلی دانست.نسبت میان علم و فلسفه نیز چنین است؛آیا فیلسوفان تحلیلی هنوز معتقد به وجود ارتباط وثیقی میان علم و فلسفه هستند؟ در صورت پذیرش این رای آیا می توان ویتگشتاین متاخر را که به بازی های زبانی فلسفه و علم معتقد است فیلسوف تحلیلی نامید؟ بازی های زبانی ایکه در و پنجره ای به هم ندارند و از یکدیگر مستقل اند؟ آیا تنها فیلسوفان قاره ای حکم به جدایی فلسفه از علم می دهند؟
برخی نیز معتقدند آن چیزی که فلسفه تحلیلی را از دیگر اقسام فلسفه ورزی جدا می کند، روش آن است.می توان پرسید آیا به کار بردن استدلال به عنوان روش صرفا مشخصه فیلسوفان تحلیلی است؟ آیا هیچ فیلسوفی پیش از آن ها از استدلال به عنوان روش استفاده نکرده است؟ در مورد سقراط چه می توان گفت؟
گروهی نیز بر این باورند که تمایز فلسفه ی تحلیلی از دیگر فلسفه ها در روشِ نگارش و انتقال مطلب نزد فیلسوفان این سنت است. بر این اساس، مؤلفه قوام بخش فلسفه تحلیلی اصرار فیلسوفان این نحله بر وضوح و ساده نویسی و دوری جستن از هرگونه ابهام است. به اعتقاد آن ها فیلسوفان تحلیلی سعی می کنند در نوشته های خود از زبانی بدون غموض و ابهام استفاده کنند، اما فیلسوفان قاره ای این گونه نیستند و ابایی از پیچیده نویسی ندارند. اما بر اساس شواهد، وضوح در بیان مطلب را نمی توان به همه فیلسوفان تحلیلی تعمیم داد؛همین طور بعضی از فیلسوفان قاره ای نیز سعی می کنند روشن و بدون ابهام بنویسند.
هانس گلاک در کتاب «فلسفه تحلیلی چیست؟» می کوشد چیستی فلسفه تحلیلی را مورد بررسی قرار دهد. وی تلاش می کند از منظری تحلیلی حدود و ثغور فلسفه تحلیلی را بررسی کند، بستر و زمینه های تاریخی و اجتماعی و سیاسی و فرهنگیِ آثار فیلسوفان تحلیلی را بکاود و به این سوال که “فلسفه تحلیلی از کجا می آید؟” پاسخ دهد.
بنابر رای گلاک شاید نتوان هیچ تعریفِ معینی از حدود و ثغور فلسفه تحلیلی یا به تعبیر منطقی شروط لازم و کافی آن به دست داد. ما با چنان تنوع و تکثری در حوزه ی موضوعات و آموزه های نحله های متفاوت در سنت تحلیلی مواجه هستیم که شاید نتوان همۀ آن هارا بر اساس یک خصوصیت مشترک تعریف کرد. ارائه تعریفی روشن و بدون ابهام از دغدغه های عمومِ فلاسفه تحلیلی است. به نظر می آید که نمی توان چنینی تعریفی از فلسفه تحلیلی ارائه داد؛ با وجود این واژه فلسفه تحلیلی در سیاق های مختلف افاده معنا می کند. برای توضیح این مطلب می توان از مفهوم شباهت خانوادگی که یکی از آموزه های ویتگنشتاین متاخر است کمک گرفت. بر اساس رویکرد ذات گرایانه ارسطویی، برای تعریف باید جنس و فصل آنچه قرار است تعریف شود مشخص گردد. به عنوان مثال در یک تعریف ذات گرایانه از مفهوم «میز»، میز عبارت است از پدیده ای که فی المثل واجد اوصاف و خصوصیات t1 و t2 و t3 باشد.ما در تعریف میز، تمام اوصاف میزساز را بر می شماریم و هر پدیده ای که این اوصاف را احراز کند یکی از مصادیق آن مفهوم است . ویتگنشتاین در کتاب دورانساز «کاوش های فلسفی» استدلال می کند که تعریف کردن با رویکرد ذات گرایانه با شهود های زبانی ما مطابقت ندارد. لذا تنها راه ممکن برای تعیین مراد از مؤلفه های سازندۀ یک مفهوم، بر شمردن خصوصیت یا خصوصیاتِ مشترکِ میان تمام مصادیق آن مفهوم نیست؛ بلکه می توان بر اساس شباهت خانوادگی، مقومات مختلف مفهوم مورد نظر را برشمرد؛ نظیر شباهتی که میان اعضای یک خانواده وجود دارد بدون این که لزوما یک یا چند خصوصیت نظیر رنگ چشم، مدل ابرو، رنگ پوست، لحن صدا… در میان تمام اعضای یک خانواده مشترک باشد و به نحو یکسان یافت شود.
به باور هانس گلاک شباهتی از جنس شباهت خانوادگی در میان انحاء و ادوار مختلفِ فلسفۀ تحلیلی وجود دارد. همان طور که تمام مؤلفه های مفهومی نظیر «بازی» قابل احصا نیست؛ خصوصیات و مؤلفه هایی که در میان تمام مصادیقِ گوناگون این مفهوم نظیر فوتبال، بسکتبال، شطرنج، بوکس،دوز….مشترک نیست؛ اما این امر مانع از این نمی شود که تمامی این پدیده ها، مصادیق مختلفِ مفهوم بازی به حساب آیند؛ بر همین سیاق نمی توان خصوصیت یا خصوصیات مشترکِ فلسفۀ تحلیلی را بر شمرد و بر اساس آن تعریفی از فلسفۀ تحلیلی به دست داد که بر تمام آرای فلاسفه تحلیلی و کار و بار فلسفی ایشان قابل انطباق باشد، اما این امر مانع از تحقق پدیده ای به نام فلسفه تحلیلی نمی شود. به همین معنا می توان گفت فلسفۀ تحلیلی تنها یک رویکرد به مسائل فلسفی است.
در ادامه ، بحث در باب حدود و ثغور فلسفۀ تحلیلی را در چند محور اصلی چون پراکندگی جغرافیایی، آموزه ها و ایده های فلسفه تحلیلی، زبان فلسفۀ تحلیلی، شیوه و روش و… از منظری تاریخی دنبال خواهیم کرد.

تعریف مبتنی بر جغرافیا

آیا فلسفه های تحلیلی تنها متعلق به کشورهای انگلیسی زبان هستند؟
سنت فلسفه تحلیلی، در بسیاری از موارد با عناوینی چون فلسفه انگلیسی ، امریکایی ، آنگلوساکسون، آنگلو امریکن و آنگلو فون نامیده می شود. این اسامی به نوعی بیانگر تقابل میان فلسفه تحلیلی و فلسفه قاره ای و متضمن تفکیک جغرافیایی میان آنهاست. برای توضیح این نامگذاری می توان از سه علت تاریخی سخن گفت:
1. اولین بار جان استوارت میل بود که در قرن نوزدهم و در سالهای 1840-1845 به بحث درباره تأثیر فیلسوفان قاره ای بر فیلسوفان انگلیسی پرداخت و به نوعی به تمایز میان این دو رویکرد فلسفه ورزی اشاره کرد. او نخستین کسی است که در نوشته های خود از وجوه مشترک میان فیلسوفان تجربه گرای انگلیسی سخن گفت و در عین حال تفاوت آنها را با فیلسوفانی که در اروپای متصل مشغول به فلسفه ورزی بودند، بررسی کرد.
2. دومین علت به جنگ جهانی دوم و ایام پس از آن، یعنی 1945 برمی گردد. در آن زمان تقابل میان دو سنت قاره ای و تحلیلی مانند دهه های شصت و هفتادِ قرن بیستم آشکار نبود. به عنوان مثال، گیلبرت رایل، در دهه های بیست و سی، قبل از جنگ جهانی دوم، به سنت فلسفه قاره ای توجه داشت؛ تا آنجا که کتابی درباره پدیدارشناسی نوشت و با هوسرل دیدار کرد. اما بعد از جنگ جهانی دوم نظر وی تغییر کرد. این تغییر منظر به دلیل اتفاقات جنگ جهانی دوم و حوادث پس از آن چون ظهور نازیسم، مهاجرت اعضای حلقه وین به آمریکا و پناهنده و یا کشته شدن آنهاست. تعبیر فلسفه تحلیلی در انگلستان، پس از جنگ جهانی دوم و به منظور تفکیک آن از فلسفه قاره ای به کار گرفته شد و پس از این تقسیم بندی، پدیدارشناسی و فلسفه های اگزیستانس ذیل عنوان فلسفه قاره ای شناخته شدند. در این دوره، تفکیک میان سنت تحلیلی و قاره ای برای اولین بار در تاریخ فلسفه مطرح شد و به همین دلیل برای گروهی از فیلسوفان صبغۀ هویتی پیدا کرد.
3. علت سوم به دهۀ 1960 در آمریکای شمالی بر می گردد. مهاجرت برخی از فیلسوفان به ویژه اعضای حلقه وین به آمریکا، باعث آشنایی آمریکایی ها با پوزیتیویسم و پوزیتیویسم منطقی شد. از طرف دیگر برخی فیلسوفان قاره ای از جمله اعضای مکتب فرانکفورت در 1960 به آمریکا مهاجرت یا از آن دیدن کردند. هورکهایمر و آدورنو از اعضای مکتب فرانکفورت بودند که در آمریکا به طرح ایده های خود پرداخته که با استقبال فیلسوفان امریکایی مواجه شدند. پس از آن با مهاجرت فیلسوفان قاره ای دیگری چون هابرماس و ریکور به آمریکا، جریان فلسفۀ قاره ای در خارج از مرزهای جغرافیایی اروپا نیز با اقبال مواجه شد.
ازسوی دیگر، اخلاق هنجاری و فلسفه سیاسیِ تحلیلی در این زمان در آمریکا برجسته شد. جان رالز کتاب « نظریۀ عدالت» را در 1971 نوشت. در مقابل، فیلسوفان قاره ای نظیر آدورنوو هورکهایمر نیز به تقریر آرای خود به ویژه در فلسفۀ سیاست و اخلاق پرداختند. به منظور تفکیک میان این دو جریان، عناوین «فلسفه تحلیلی» و «فلسفه قاره ای» برای نامیدن آنها به کار برده شد.

می توان از این سه واقعه، به عنوان سه علت برای انگلیسی- آمریکایی نامیدن فلسفه تحلیلی یاد کرد. بسیاری بر این باورند که فلسفه تحلیلی یک فلسفه انگلیسی- آمریکایی است؛ بدین معنا که این فلسفه ناظر به فضای فیلسوفان انگلیسی و آمریکایی است و بیشترین تأثیر خود را در این دو فضا گذاشته است. بنابر رأی دامت و گلاک، این رأی موجه نیست و فلسفه تحلیلی به عللی دیگر، انگلیسی- آمریکایی نامیده شده است.

Share
منبع:
http://www.radiozamaneh.com/133572

دیدگاه‌ها بسته شده‌اند.